Ο κατακόρυφος άξονας έχει ενσωματωμένο ένα ξύλινο κυλινδρικό γρανάζι με 12 τις περισσότερες φορές δόντια, που λέγεται φανάρι ή ανέμη.
Κάθετα στον κατακόρυφο άξονα βρίσκεται ένας οριζόντιος, το αξόνι. Ένα ξύλινο γρανάζι, η ρόδα, είναι προσαρμοσμένο κάθετα στο αξόνι και περιστρέφεται μαζί μ’ αυτό. Η ρόδα έχει διάμετρο 2μ. Και συμπλέκεται με το φανάρι.
Το αξόνι πατά σε δυο κατάλληλα διαμορφωμένες υποδοχές, τα μαξιλάρια.


Στην άκρη του αξονιού υπάρχει η φτερωτή που αποτελείται από 10-12 ξύλινα δοκαράκια ακτινωτά τοποθετημένα και κάθετα στον άξονα, που έχουν τριγωνικά πανιά από καραβόπανο καρφωμένα επάνω τους.
Η φτερωτή λαμβάνει την ανεμοπίεση και περιστρέφεται το αξόνι.
Το αξόνι μεταδίδει πολλαπλασιαστικά την κίνηση στο βασιλικό (η ρόδα έχει 60 δόντια και η ανέμη 12) και το βασιλικό περιστρέφει την παναριά.
Στον κοινό πυργόμυλο όλο το σύστημα που περιγράψαμε περιστρέφεται ώστε το αξόνι να είναι πάντα παράλληλο με τη διεύθυνση του ανέμου. Αυτή η περιστροφή γίνεται ως εξής :
Το αξόνι πατά στα μαξιλάρια τα οποία στηρίζονται σ’ ένα ξύλινο στεφάνι. Το στεφάνι περιστρέφεται στην πάνω επιφάνεια του τοίχου που είναι κατάλληλα διαμορφωμένη από μια κυκλική ξύλινη αμετακίνητη τροχιά. Η περιστροφή του κινητού στεφανιού γίνεται εύκολα με ένα λοστό που σχηματίζει μοχλό πρώτου είδους. Δύναμη το χέρι, υπομόχλιο ένα σιδερένιο ραβδί μπηγμένο στο αμετακίνητο στεφάνι και η αντίσταση στο κινητό στεφάνι.
Πάνω από τις μυλόπετρες υπάρχει ένα ξύλινο κιβώτιο σε σχήμα κρεμασμένο από τη σκεπή, η κοφινίδα.
Ο καρπός αδειάζει από την κοφινίδα στο άνοιγμα στο κέντρο της παναριάς και απλώνεται ανάμεσα στις μυλόπετρες και γίνεται αλεύρι. Αυτή ήταν σε συντομία ή πολύ ενδιαφέρουσα λειτουργία του μύλου.
Ο πεταλόσχημος ανεμόμυλος.
Μοναδικά δείγματα αυτού του τύπου βρίσκαμε στο κάστρο της Σίφνου (Το είδος αυτό είναι αρκετά διαδεδομένο στα Δωδεκάνησα και στην Κρήτη). Σώζονται δυο κτίσματα που λειτουργούν ως κατοικίες. Στον ένα έχει σωθεί ολόκληρος ο μηχανισμός σε τέλεια κατάσταση. Το χαρακτηριστικό αυτού του τύπου είναι το σχήμα της κάτοψης του που είναι πεταλοειδούς μορφής. Ο πεταλόσχημος ανεμόμυλος έχει τη φτερωτή του στην καμπύλη πλευρά. Η φτερωτή του είναι σταθερή σε ένα μόνο άνεμο, το βορειοδυτικό, αντίθετα από τους κοινούς ανεμόμυλους.
Είναι δίπατος. Το κάτω πάτωμα, το κατώι, χρησίμευε το σιτάρι που θα αλεθόταν. Ο πάνω χώρος, το ανώι, ήταν ανεπτυγμένος σε 2 επίπεδα. Στο ψηλότερο απ’ αυτά γίνονταν όλες οι εργασίες του αλέσματος. Στο χαμηλότερο επίπεδο υπήρχε ο αναγκαίος εξοπλισμός ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κατοικία από το μυλωνά όταν αυτός δεν λειτουργούσε. Η είσοδος στο κατώι γινόταν από το δρόμο ενώ για το ανώι έπρεπε να ανέβει κανείς μια μικρή πέτρινη κλίμακα. Η επικοινωνία μεταξύ των δυο δρόμων γινόταν με μια μικρή ξύλινη σκάλα σε άνοιγμα που υπήρχε δίπλα στο χώρο εργασίας του μυλωνά.
Ταβλόμυλος : Το μοναδικό παράδειγμα ανεμόμυλου με οριζόντια κίνηση τον συναντήσαμε στη Σέριφο. Από τα συντρίμμια που βρέθηκαν δύσκολα μπορεί να συμπεράνει κανείς πολλά πράγματα. Παρ’ όλα αυτά, μετά από μια έρευνα σε αντίστοιχα παραδείγματα του ίδιου είδους ανεμόμυλου στην Άνδρο, καταφέραμε να κάνουμε μια προσέγγιση στον τρόπο λειτουργίας του και στον τρόπο δομής του, αρκετά κοντά στην πραγματικότητα. Η ξύλινη φτερωτή γύριζε στο δώμα (σκεπαστό) και η κίνηση μεταδιδόταν στο υπόγειο, απ’ όπου ανέβαινε στο ισόγειο που ήταν εγκατεστημένες οι μυλόπετρες. Ο τύπος αυτός του ανεμόμυλου, παρά τον όγκο του, μειονεκτούσε σε δύναμη. Απόδειξη είναι το μέγεθος της μυλόπετρας του που φτάνει περίπου το 1 μέτρο. (Οι μυλόπετρες στους πυργόμυλους φτάνουν καμιά φορά και τα 2 μέτρα). Σ’ όλη την περιφέρεια του δώματος υπήρχαν πολλά παράθυρα. Τα μισά απ’ αυτά ήταν απ’ την πλευρά του αέρα που φυσούσε και τα άλλα μισά απέναντι, για να βγαίνει ο αέρας αφού γύριζε τη φτερωτή. Επειδή δεν χρησιμοποιούνταν όλη η δύναμη του αέρα υπήρχα ξύλινα παραθυρόφυλλα για να ανακόπτεται μέρος της ανεμοπιέσεως.
Αυτό που είναι πιο σημαντικό και ενδιαφέρον στον ταβλαδόμυλο της Σερίφου δεν είναι η απόδοσή του στο άλεσμα αλλά η μορφή του. Μορφή που προέκυψε για καθαρά και μόνο χρηστικούς λόγους. Η μεγάλη διάμετρος του κυκλικού κτίσματος έναντι των κοινών ανεμόμυλων οφείλεται στο ότι η φτερωτή του βρισκόταν στο εσωτερικό του κτίσματος. Από την κάτοψη φαίνεται ότι η είσοδος γινόταν από δυο πόρτες, η μια μπροστά στην άλλη.
Αυτό το κατασκεύασμα της εισόδου δεν έγινε φυσικά για να δώσει στην όλη κατασκευή μνημειώδη χαρακτήρα, ο λόγος είναι πολύ απλός. Το υλικό που επεξεργάζεται ο μύλος είναι το αλεύρι, υλικό πολύ ευάλωτο σε οποιοδήποτε άνεμο. Στους κοινούς ανεμόμυλους, τους πυργόμυλους όλη η διαδικασία του αλέσματος γίνεται στο ανώι. Η είσοδος του σ’ αυτόν γίνεται από το κατώι με αποτέλεσμα ο άνεμος να δημιουργεί λίγα προβλήματα στον Μυλωνά. ΣΤον Ταβλαδόμυλο όμως τα πράγματα δεν είναι έτσι. Όλη η διαδικασία του αλέσματος γίνεται στο ισόγειο, στο επίπεδο που είναι και η είσοδος του κτίσματος. Λόγω αυτής της διαφοροποίησης είναι φανερό ότι δεν θα μπορούσε να εργαστεί ο μυλωνάς αν δεν προβλέπονταν απ’ την κατασκευή του να υπάρχει προθάλαμος που θα έλυνε αυτό το μεγάλο πρόβλημα. Αυτός ο προθάλαμος διαμορφώνει στην ουσία και τον χαρακτήρα του ταβλαδόμυλου.
Ένα ακόμη ενδιαφέρον μορφολογικό χαρακτηριστικό στον ταβλαδόμυλο που εξετάζουμε, είναι και οι τρεις καμάρες από σχιστόλιθους που έγιναν για να μειώσουν τη διάμετρο κενού του ορόφου που γύριζε τη φτερωτή. Χαρακτηριστική είναι επίσης και η πληθώρα κτιστών εντοιχισμένων θυρίδων που χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί χώροι για μικροαντικείμενα. Η άνοδος στον όροφο γινόταν εξωτερικά από δυο πέτρινες σκάλες που ακολουθούσαν την εξωτερική περιφέρεια της τοιχοποιίας.
Προοπτικές και σκέψεις για την επανάχρηση των ανεμόμυλων.
Τα βιομηχανικά κτίρια ως προς την επανάχρησή τους μπορούμε να τα χωρίσουμε σε δυο κατηγορίες.
Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα κτίρια που λόγω της δομής και της συνθέσεώς τους έχουν την ικανότητα να στεγάσουν κάποιες άλλες δραστηριότητες, διαφορετικές απ’ αυτές που αρχικά κατασκευάστηκαν. Με κάποιες μετατροπές, μικρής τις περισσότερες φορές κλίμακας, μπορούν να ενταχθούν ξανά στο κτισμένο περιβάλλον.
Μια δεύτερη κατηγορία επανάχρησης των βιομηχανικών κτιρίων στην οποία ανήκουν και οι ανεμόμυλοι είναι εκείνη στην οποία τα κτίρια λόγω της μορφής τους και του χαρακτήρα τους είναι αδύνατο να χρησιμοποιηθούν για διαφορετικές χρήσεις απ’ αυτές που αρχικά κατασκευάστηκαν. Άλλωστε σ’ έναν ανεμόμυλο είναι άτοπο να μιλάμε για κτίριο και μηχανή σαν να είναι δυο διαφορετικά πράγματα. Με το σκεπτικό αυτό, αν από ένα ανεμόμυλο αφαιρεθεί ο μηχανισμός λειτουργίας του για να δημιουργηθεί κάποιος ελεύθερος χώρος για την ανάπτυξη άλλων δραστηριοτήτων, θα αλλοιωθεί αυτόματα η οντότητα του ανεμόμυλου.
Τελικά καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι είναι αδιανόητο να μιλάμε για επανάχρηση των ανεμόμυλων ως κατοικίες, αδειάζοντας τους από τα "σπλάχνα του" και κρατώντας μονάχα το κέλυφός του. Αν κρατήσουμε το μύλο με το μηχανισμό του, πάλι δεν υπάρχει καθόλου ελεύθερος χώρος για την εγκατάσταση στο μύλο κάποιων άλλων λειτουργιών.
Ο μόνος λόγος που τελικά επιβάλλει την διατήρηση και περίσωση των λιγοστών πια ακέραιων παραδειγμάτων ανεμόμυλων στη χώρα μας, είναι η αξία τους ως μνημεία. Αξιοπρόσεχτα τόσο για το ρόλο τους στην οικονομική ζωή των νησιών όσο και για την Τεχνολογία που δεν επέτρεπε κατασκευαστικές προσεγγίσεις διότι τίθονταν σε καθημερινή δυναμική δοκιμασία. Δεν πρέπει να χάνεται χρόνος για την επίτευξη αυτού του στόχου γιατί κάθε μέρα όλο και πιο πολύ ξεμακραίνουμε από το παρελθόν μας. Σε λίγο καιρό θα είναι πολύ πιο δύσκολο να βρεθούν οι λιγοστοί ειδικοί (παλιοί μυλωνάδες) που να μπορούν να κάνουν αυτή τη σκέψη πραγματικότητα.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ